Bydd prosiect archeolegol ‘Datguddio’r Gorffennol’ yn archwilio safleoedd ym Mhenfro a Gogledd Wexford drwy dirfesur geoffisegol er mwyn datguddio gwybodaeth ynglŷn â’r Eglwys Geltaidd gynnar, Seintiau Celtaidd, eu dilynwyr a’u pererindodau a fydd yn rhoi mwy o wybodaeth ynglŷn â’r cysylltiadau hanesyddol rhwng y ddwy ardal, ac felly’n cyfrannu at y stori drawsffiniol. Techneg yw geoffiseg sy’n mesur arwyneb y ddaear a’r hyn sydd oddi tanodd drwy greu signal trydanol sy’n cofnodi ac yn mapio’r archeoleg danddaearol.
O fewn ei heglwysi, ei chapeli a’i mynwentydd, mae tirwedd eglwysig Sir Benfro a Wexford yn cofnodi’r straeon a’r cysylltiadau â Dewi Sant ac Aeddan Sant – atgof o bwysigrwydd lonydd môr yr Iwerydd a gysylltai eglwysi Cymru ac Iwerddon..
Fel canolfan esgobol roedd Eglwys Gadeiriol Tyddewi yn ganolbwynt cryn dipyn o weithgaredd eglwysig yn y mileniwm 1af OC, roedd y posibilrwydd o oroesiad nodweddion canoloesol cynharach wedi’i ystyried a chwblhawyd y geoffiseg ar Berllan y Cantor i’r de-orllewin o’r Gadeirlan yn Awst 2020. Mae’r canfyddiadau’n datgelu llawer o weithgaredd gyda nodweddion diddorol sydd o bosibl yn ymwneud â llociau cynharach, wal ffiniol bosib a nodweddion yn gysylltiedig â’r nawdd.
Eglwys Mathri– lloc cylchol mawr o’r canoloesoedd cynnar o amgylch safle sydd o bosib yn rhagflaenydd, o’r 5ed neu 6ed ganrif, y safle eglwysig yn Nhyddewi.
Amgylchoedd Eglwys Llanrhian – lloc eglwys ganoloesol gynnar potensial.
Mynwent Waun y Beddau/Carreg Nymllwyd – mae’r enwau’n awgrymu safle claddu canoloesol cynnar lle mae beddi o ddyddiau canoloesol cynnar eisoes wedi’u canfod.
Capel yr Hen Fynwent – mae’r enw’n awgrymu gweithgaredd canoloesol cynharach neu gynnar ar y safle.
Rosina Vallis/Hodnant – rhagflaenydd posib i’r safle eglwysig diweddarach yn Nhyddewi, wedi’i ddiffinio gan loc gyda darnau o deils llawr canoloesol.
Abaty Fearna– Sefydlwyd ar ddechrau’r 7fedganrif gan Aeddan Sant (a fu farw yn 624), a gai hefyd ei adnabod fel Máedhóg Sant. Bu’n ddisgybl i Dewi Sant, yn ôl yr hanes. Mae tair croes wenithfaen blaen a charreg groes sy’n amlygu gwreiddiau cynharach Fearna. Yn ôl y son, bu farw Diarmait MacMurrough, Brenin Leinster yn Fearna yn 1171 ac fe ddywedir bod darn o groes uchel addurnedig yn y fynwent yn nodi man ei gladdu. Yn ddiweddarach daeth Fearna yn adnabyddus fel Abaty’r Santes Fair, ac mae’n debyg bod y cae yn cynnwys mynachlog gynnar a lloc mynachaidd sydd eisoes wedi ei dargedu fel safle cloddio gan yr Irish Archaeological Field School, a bydd geoffiseg yn helpu gyda’r cloddio.
Eglwys Toombe– mynachlog gynnar mae’n debyg, gyda lloc eglwysig hirgrwn sy’n cynnwys lloc mewnol ac allanol.
Ballyorley Upper– lloc eglwysig cynnar gyda thraddodiad o fod yn safle eglwys gynnar.
Kilmyshall – safle eglwys gynnar, mynwent a ffynnon gysegredig mewn lloc hirgrwn.
Dyddiad: Hydref 2019 – Chwefror 2022
Mewn partneriaeth â: DigVentures/MetGeo i Gyngor Sir Penfro, mewn partneriaeth ag Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro, Cyngor Sir Wexford a Visit Wexford.
Allbynnau’r Prosiect:
Adroddiad Geoffisegol
Tudalen Brosiect ar wefan DigVentures
Blogiau
Trydariadau
Cymryd rhan mewn Digwyddiadau Geoffisegol
Gweithdai ar sut i wneud Geoffiseg
Dysgwch fwy:
www.archaeology.ie
Cyngor Sir Penfro, Neuadd y Sir, Hwlffordd, Sir Benfro SA61 1TP
E: ancientconnections@pembrokeshire.gov.uk
T: +44 (0)7798925695
Wexford County Council: County Hall, Carricklawn, Wexford, Y35 WY93
E: ancient.connections@wexfordcoco.ie
T: +353 (0) 87 338 6005
© 2021 All Rights Reserved
Mae Cyngor Sir Penfro, ynghyd â phartneriaid Cyngor Sir Wexford, Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro a Visit Wexford yn cydweithio ar Gysylltiadau Hynafol, prosiect celfyddydau, treftadaeth a thwristiaeth gynaliadwy trawsffiniol cyffrous a ariennir gan Gronfa Datblygu Rhanbarthol Ewrop drwy raglen gydweithredu Iwerddon Cymru.
