Category: Straeon

Categories
Straeon

Aeddan Sant yng Nghymru

St. Mogue's (St. Aidan's) holy well in Ferns, Co. Wexford
Straeon

Aeddan Sant yng Nghymru

Fe ymddengys bod pŵer a dylanwad Aeddan ymhlith Brythoniaid Cymru wedi bod yn sylweddol. Mewn un chwedl, anogwyd Aeddan gan Dewi ac eraill i ddefnyddio ei bwerau gwyrthiol i wella mab Brenin y Brythoniaid, a oedd yn ddall, yn fyddar ac yn gloff. Anfonwyd y bachgen at Aeddan, ac fe weddïodd yn daer am ei adferiad a maes o law fe wellodd y bachgen yn wyrthiol. Yn dilyn y wyrth hon, dywedir fod enw Aeddan wedi dod yn hysbys ledled y deyrnas. Dengys straeon fel hyn bod y teulu mwyaf pwerus yn y deyrnas yn dibynnu ar ddynion sanctaidd fel Aeddan. Heb os, roedd olynwyr Aeddan, y clerigwyr a gofnododd y straeon hyn, yn awyddus iawn i bwysleisio hyn wrth y rhai a rheolai’r wlad.

St. Mogue's (St. Aidan's) holy well in Ferns, Co. Wexford

Dengys stori arall am gyfnod Aeddan yng Nghymru sut y cafodd digwyddiadau’r unfed ganrif ar ddeg a’r ddeuddegfed ganrif effaith ar y ffordd yr adroddwyd yr hanes amdano. Mae’n adrodd yr hanes am sut y gwnaeth y Brythoniaid yng Nghymru wynebu’r perygl o oresgyniad gan fyddinoedd mawr y Sacsonaidd. Anfonwyd Aeddan gan Dewi i faes y gad ac yno fe weddïodd dros y Brythoniaid, wrth iddynt wynebu eu gelynion Sacsonaidd lawer mwy niferus. Yn dilyn ymyrraeth Aeddan, trodd y Sacsoniaid a ffoi a chawsant eu herlid a’u lladd gan y Brythoniaid dros yr wythnos ganlynol. “Ni laddwyd yr un Brython drwy law y Sacsoniaid drwy gydol y cyfnod a hynny trwy ras Duw a gwyrthiau Maedoc. Ac ni wnaeth yr un Sacson oresgyn Prydain tra roedd Maedoc yno ac yn dilyn y gwyrthiau hyn”. Mae’n bosibl bod y stori hon wedi’i chreu ar adeg pan oedd Cymru dan fygythiad y Normaniaid a gellir ei dehongli fel ymgais gan y Cymry i ddychryn goresgynwyr posib.

Straeon eraill

Ceir sawl hanesyn arall am gyfnod Aeddan yng Nghymru. Fe iachaodd ddyn oedd ag anffurfiad ar ei wyneb, “oedd â wyneb mor wastad â bwrdd, heb lygaid na thrwyn”. Unwaith tra’n cludo cwrw yn ôl i’r fynachlog, difrodwyd y llestr a chollwyd y cwrw. Ond fe wnaeth Aeddan arwydd y groes, atgyweirio’r difrod a chludo’r cwrw i’w gyd-fynachod.

Ffynhonnell: “Bywyd Máedóc o Ferns” yn C. Plummer (gol). Bethada Náem nÉrenn: Lives of the Irish Saints, Golygwyd o’r llawysgrif gwreiddiol. gyda Rhagymadrodd, Cyfieithiadau, Nodiadau, Geirfa a Mynegeion, Cyf. 2, The Clarendon Press, Rhydychen, 1922. St. Mogue’s (St. Aidan’s) holy well in Ferns, Co. Wexford. St. Mogue’s (St. Aidan’s) holy well in Ferns, Co. Wexford. 32 – St David’s Cathedral 01

Categories
Straeon

Pysgotwyr Tinnaberna

Llên Gwerin

Pysgotwyr Tinnaberna

Digwyddodd trychineb Pysgotwyr Tinnaberna yn yr 1810au. Pentref pysgota bach ar arfordir gogledd Wexford ger Kilmuckridge oedd Tinnaberna. Aeth dau gwch pysgota allan i’r môr ar dydd gwledd Sant Martin, 11 Tachwedd. ac fe’u chwythwyd allan ymhell i Fôr Iwerddon gan storm. Collwyd un, ond cyrhaeddodd y llall dir arfordir Cymru. Cafodd y criw fwyd a lloches gan ffermwr, ond ni allent gyfathrebu ag ef gan mai dim ond Cymraeg siaradai. Yn y diwedd, cyrhaeddodd y dynion yn ôl yn Ballycotton, Swydd Corc a cherdded yn ôl i Wexford i gael eu cyfarch gan berthnasau a oedd yn credu eu bod wedi mynd am byth. Daeth hanes y drasiedi hon yn destun baled sy’n dal i gael ei chanu’n lleol.

Ffynonellau:
The Schools Collection, Cyfrol 0886, tt.24-5

Ar gael ar-lein ar:
www.duchas.ie
Cyrchwyd 21 Tachwedd 2019
Gaul, L. “Songs, Ships and High Seas” yn The Past, Rhif. 31, 2011-’12, tt.95-102

Categories
Straeon

Y Sgwner Elizabeth

Llên Gwerin

Y Sgwner Elizabeth

Fis Hydref 1827, suddodd y sgwner Elizabeth oddi ar Benrhyn Duffcarrick, i’r gogledd o Courtown ac fe foddwyd bob un o’r naw morwr ar hugain. Llong o Aberdaugleddau yn Sir Benfro oedd yr Elizabeth ac roedd ei chapten William Griffiths yn frodor o Abergwaun. Claddwyd ei gorff ym mhridd Wexford ym mynwent Prospect ger Ballymoney. Nid yw’n hysbys a gafodd cyrff y morwyr eraill eu darganfod.

Mae carreg fedd gain i’w gweld yno hyd heddiw gyda’r arysgrif isod.

“Yma gorwedd gweddillion William Griffiths o Abergwaun, Sir Benfro, De Cymru, diweddar gapten y sgwner Elizabeth o Aberdaugleddau, a ddaeth i ddiwedd ei fordaith ddaearol gyda’r holl griw ar Hydref 28ain, 1827 yn 35 mlwydd oed.

Yr Arglwydd a’m hachubodd rhag stormydd a pheryglon
Fe’m rhyddhaodd o donnau Neifion a gwyntoedd Boreas.
Ond gerllaw’r graig hon fe gollais fy anadl addfwyn
Ac mewn tonnau gwylltion a moroedd geirwon, dioddefais wewyr Marwolaeth.”

Ffynonellau
The Schools Collection, Cyfrol 0888, tt.120-1

Ar gael Arlein ar:
www.duchas.ie
Cyrchwyd 21 Tachwedd 2019

Cymdeithas Hanesyddol Gogledd Wexford:Recordiadau Cerrig Beddau

Ar gael ar-lein:
www.northwexfordhistoricalsociety.com
Cyrchwyd 21 Tachwedd 2019

Categories
Straeon

Cysylltiadau Hynafol: Straeon sy’n Cysylltu ac yn Syfrdanu

Llên Gwerin

Cysylltiadau Hynafol: Straeon sy'n Cysylltu ac yn Syfrdanu

Mae mwy i ymchwil hanesyddol na’r hyn sydd i’w ddarganfod ar femrynau a felwm neu rhwng tudalennau llyfrau. Mae llawer ohono’n fyw yn niwylliant, tirwedd ac atgofion lleoedd. Felly, drwy gydol y prosiect hwn, mae’n bwysig ein bod yn gofyn i gymunedau rannu’r chwedlau sydd yng nghilfachau’r cof a adroddwyd wrthynt pan oedden nhw’n blant, i ddweud wrthym yr enwau lleoedd sydd ar lafar, ac i ddod ar daith gyda ni i archwilio darnau o wybodaeth werin leol sydd efallai’n bethau bob dydd iddyn nhw, ond a fydd o bosibl, gyda’n gilydd, yn ein harwain at drysor o wybodaeth a dealltwriaeth o’u bro. Byddwn hefyd yn rhannu rhai o’r rhyfeddodau y byddwn yn eu darganfod drwy ymchwilio mewn archifau a drwy drafod ag aelodau o’r cymunedau.

Felly, beth am ddechrau gyda stori am sant. Mae Eglwys Gadeiriol Tyddewi ac Eglwys Gadeiriol St Eden’s yn Ferns, Iwerddon o fewn ardal y prosiect, felly mae straeon am y saint a’u mynd a dod ar draws Fôr Iwerddon, eu hymwneud â’i gilydd a’u gwyrthiau yn amlwg iawn o fewn ein hymchwil. Mae ceisio gwahaniaethu rhwng hanes a chwedl yn Oes y Saint bron a bod yn amhosib. Doedd ein cyndeidiau ddim yn meddwl am hanes nac yn ei gofnodi fel ag yr ydym ni heddiw. Cafodd y mwyafrif o hanesion y saint eu rhannu ar lafar, gan dyfu o ran lliw a rhyfeddod wrth iddynt gael eu hadrodd o genhedlaeth i genhedlaeth.

Yn Sir Benfro, rydym yn ffodus o waith yr awdur, Brian John, sydd wedi casglu llên gwerin ers blynyddoedd lawer a’u cyhoeddi mewn pedair cyfrol wych: Pembrokeshire Folk Tales, The Last Dragon, Fireside Tales from Pembrokeshire a More Pembrokeshire Folk Tales.

Dewi Sant a'r Penadur Boia

Dyma un o’i hanesion sy’n ymwneud a nawddsant Cymru, Dewi Sant.

Ar ddiwedd ei deithiau cenhadol, tua’r flwyddyn 560, yn ôl y chwedl, cafodd Dewi ei arwain gan angel i sefydlu mynachlog yn ei famwlad. Ac felly fe ddychwelodd i Lyn Rhosyn gyda rhai o’i gymdeithion, gan gynnwys Teilo, Ismael ac Aeddan (a adnabyddir hefyd fel St Edan yn Iwerddon, a aeth ati’n ddiweddarach i sefydlu’r gadeirlan yn Ferns).

Wedi iddynt gyrraedd, taniodd y cymdeithion dân er mwyn cynhesu a pharatoi tamaid i fwyta, ond denodd y mwg sylw’r penadur lleol, Boia, a reolai’r darn yma o dir o’i fryngaer, Clegyr Boia. Roedd y penadur o’i gof bod dieithriaid yn bwriadu ymgartrefu nepell o’i gaer – a hynny heb dalu gwrogaeth iddo, a dangos iddo’r parch yr oedd yn ei haeddu. Ac felly, gydag anogaeth ei wraig, aeth Boia a’i filwyr i lawr tuag at Glyn Rhosyn i yrru Dewi a’i ddilynwyr oddi yno. Ond wrth i Boia a’i ddynion ymosod, cawsant eu taro â thwymyn ofnadwy, a’u gorfodi i ymlusgo oddi yno. Wedi iddynt ddychwelyd i’r gaer, gwelsant fod eu defaid a’u gwartheg wedi marw a bod gwraig Boia’n wyllt gynddeiriog.

Fodd bynnag, gan sylweddoli bod pwerau’r dynion yma y tu hwnt i’w ddeall, a gan deimlo ofn ac arswyd, rhoddodd Boia’r tir yng Nglyn Rhosyn i Dewi ar gyfer ei gymuned. Ac yn wir i chi, cyn gynted ag y gwnaeth Boia hyn, cafodd ei filwyr wellhad o’u salwch a daeth ei dda o farw’n fyw.

Ond doedd gwraig Boia ddim mor hawdd ei thrin. Anfonodd ei morynion i ymdrochi’n noeth yn Afon Alun, er mwyn temptio dilynwyr Dewi i dorri eu llwon, ond aflwyddiannus fu hyn, a drwy ymprydio a gweddïo helpodd Dewi ei gymdeithwyr i wrthsefyll y temtasiynau. O’r diwedd, aeth gwraig Boia â’i llys-ferch Dunawd i lawr i’r afon a’i haberthu i’r hen dduwiau, er mwyn ceisio ymlid y Cristnogion oddi yno. Gwnaeth ei methiant hi’n gwbl wallgof, dihangodd, a gwelwyd byth mohoni hi eto.

Mewn ymateb i’w golled erchyll, ceisio Boia ymosod ar Dewi eto, ond roedd penadur Gwyddelig o’r enw Lysgi newydd lanio gerllaw. Ymosododd Lysgi ar wersyll Boia a’i ladd. Mae enw Lysgi’n dal i’w weld yn yr ardal hyd heddiw, yn yr enw Porthlysgi.

Ac i orffen y chwedl gydag un wyrth olaf, tywalltodd tân mawr i lawr o’r nefoedd mewn storm fawr gan ddinistrio bryngaer Boia’n llwyr. Ac mae’n rhaid bod hyn i gyd yn gwbl wir, oherwydd 1,400 mlynedd yn ddiweddarach, pan gloddiwyd Clegyr Boia gan archeolegwyr, beth feddyliech chi ddaeth i’r golwg? O dan y pridd roedd adfeilion hen gabanau a stordai wedi’u llosgi’n ulw.

Gallwch ymweld â Chlegyr Boia’n hawdd drwy ddilyn lôn fechan allan o ddinas Tyddewi yn Sir Benfro (gweler y map OS uchod). Mae hefyd nifer o ffynhonnau sanctaidd i’w harchwilio gerllaw – mwynhewch, a dewch o hyd i fwy o straeon a chwedlau wrth i chi grwydro.

Categories
Straeon

Taith anturus ar draws Môr Iwerddon yn torri record

Seamus Organ, Peter Donegan a Peter Sinnott
Llên Gwerin

Taith anturus ar draws Môr Iwerddon yn torri record

Ar 16 Awst, 1960, penderfynodd tri dyn ifanc o Swydd Wexford yn Iwerddon, hwylio am Gymru. Yn hytrach na mynd ar y llong teithwyr arferol o Rosslare i Abergwaun, aethon nhw ar daith ychydig yn fwy anturus a pheryglus. Aeth Seamus Organ (21 oed), Peter Donegan (19 oed) and Peter Sinnott (18 oed) i weld ffrind oedd â chanŵ wedi’i wneud â llaw, gyda dwy sedd, a gofyn am gael ei fenthyg ar gyfer y daith Cytunodd y ffrind gan addo cadw’r gyfrinach, gan y gwyddai’r bechgyn na fyddai eu rhieni o blaid taith mor ryfygus.

Seamus Organ, Peter Donegan a Peter Sinnott

Dechreuodd y tri ar eu taith yn y canŵ pren am 11 y bore o draeth Ardamine, Courtown, Swydd Wexford. I’w helpu ar y daith 85 milltir/140km aeth y bechgyn â chyflenwadau oedd yn cynnwys tair potel o lemonêd, naw potel o ddŵr a phedwar paced o fisgedi! Roedden nhw hefyd wedi prynu radio a chwmpawd, ond fe wlychwyd y canŵ gan don ychydig ar ôl gadael y traeth, gan ddinistrio’r radio, felly doedd dim modd iddyn nhw gysylltu â’r lan na chlywed rhagolygon y tywydd. Cymerodd y daith dros Fôr Iwerddon dros 24 awr. Drwy gydol y daith roedd cefn y canŵ o dan ddŵr gan mai dwy sedd oedd ynddo, ac roedd yn rhaid i un ohonynt eistedd gyda’i goesau o boptu’r canŵ, gan newid seddi pob awr. Daeth y tri morwr hyd yn oed o hyd i dwll yn y canŵ ychydig ar ôl gadael Iwerddon, ond roedden nhw’n benderfynol na fydden nhw’n troi yn eu holau.

Ond nid dyna ddiwedd ar y peryglon. Wrth iddyn nhw agosáu at arfordir Penfro roedd cerrynt cryf, creigiau ac ymchwyddiadau oedd yn bygwth troi eu cwch drosodd, ac o ganlyniad cymrodd chwe awr i’r dynion rwyfo’r ddwy filltir olaf i’r lan. Pan gyrhaeddon nhw fae bychan ym Mhen Strwmbl, treulion nhw dair awr arall yn ceisio dringo craig 150 troedfedd yn y tywyllwch. Pan gyrhaeddon nhw ben y graig, o’r diwedd, aethon nhw i dŷ gwyliwr y glannau cyfagos. Roedd yntau wedi bod allan yn chwilio am y dynion gan fod eu diflaniad wedi achosi chwilio mawr o’r awyr a’r môr ar ddwy ochr Môr Iwerddon. Fe alwyd yr heddlu a chawsant eu harestio’n ddiymdroi gan eu bod wedi dod i mewn i’r wlad yn anghyfreithlon. Dywedwyd wrthyn nhw mai Ffrancwyr oedd y rhai diwethaf i lanio’n annisgwyl yn y bae, a hynny pan oedden nhw ar fin goresgyn Cymru!

Croeso Arwyr

Aethpwyd â’r tri anturiaethwr i dref Abergwaun, ac yno buon nhw’n adrodd eu hanes wrth newyddiadurwyr. Yn hwyrach, ymddangosodd y stori ar newyddion 6 o’r gloch y BBC i bawb gael ei chlywed. A fel petai hynny ddim yn ddigon, rhoddodd Arglwydd Faer Abergwaun ryddid y dref iddyn nhw cyn iddyn nhw gael eu hanfon yn ôl dros Fôr Iwerddon (ynghyd â’u canŵ) ar gwch bost o Abergwaun i Rosslare!

Wrth agosau at Wexford, gwelodd y bechgyn eu rhieni yn aros amdanyn nhwn Rosslare. Gan boeni am ymateb eu rhieni, gofynon nhw i gapten y cwch ollwng eu canŵ i’r dŵr gyda rhwyd bysgota. Fe gytunodd a rhwyfodd y bechgyn i fyny’r arfordir i Courtown er mwyn osgoi eu rhieni. Roedd band Pibau Gorey yn aros amdanyt a chawsant groeso fel arwyr yn eu tref enedigol. Roedd popeth yn iawn gyda’u rhieni a wnaethon nhw byth wneud dim byd o’r fath eto, gan rybuddio eraill mai “cŵn gwallgof ac ambell i ddyn o Courtown” fyddai’r unig rai fyddai’n gwneud y fath beth.Peter Sinnott, Gorey Guardian, 2005.

Yn 2005, bedwardeg pump o flynyddoedd ar ôl y daith ryfeddol honno, fe gynhaliwyd dathliadau yn Abergwaun i gofio hanes y dynion ifanc o Wexford. Y tri dyn ifanc oedd y rhai cyntaf i groesi Môr Iwerddon mewn canŵ dwy sedd mewn hanes. Mae nifer wedi ceisio torri eu record, ond heb lwyddiant.

Ffynonellau:
Erthygl o The Times Archive (20 Awst 1960):
www.thetimes.co.uk

Erthygl o’r Gorey Guardian (18 Awst 2005):
www.independent.ie

Categories
Dan sylw Straeon

Môr-forynion Ahoi!

Llên Gwerin

Môr-forynion Ahoi!

Mae llên gwerin mor hudolus O amgylch arfordir Cymru ac yn wir, Ynysoedd Prydain, mae straeon, themâu a chreaduriaid rhyfeddol yn ymddangos dro ar ôl tro. Mae’n creu ymdeimlad o orffennol yn llawn coblynnod a gwrachod, tylwyth teg a seirenau. Wrth gwrs mae rhai o’r rhain yn ymddangos mewn straeon gwledydd eraill hefyd, gyda gogwydd diwylliannol ychydig yn wahanol wrth gwrs. Rydw i’n storïwr, felly dydw i ddim am fentro i’r ddadl ynglŷn ag a yw’r creaduriaid hyn yn ‘wir’ neu beidio. I mi, maen nhw’n fyw yn ein dychymyg storïol, yn ein tirwedd ac yn y dyfroedd bas a’r dyfnderoedd o gwmpas ein harfordir.

Stori Wych i'w Hadrodd

Mae arfordir gogledd Sir Benfro rhwng Tyddewi ac Abergwaun yn hafan i fôr-forynion! Mae’n ymddangos bod gan bob yn ail gildraeth chwedl am môr-forwyn neu am weld fôr-forwyn yn gysylltiedig â hi. Yn ol pob sôn, soniodd y capten Daniel Huws, iddo weld tref fôr-forynion o dan y dŵr ger Trefin pan yn cysgodi yno ym 1858. Ychydig yn nes at Dyddewi mae Porth y Rhaw, lle soniodd chwarelwyr o Benbiri’n gynharach, yn 1780, eu bod hwythau hefyd wedi cwrdd â Môr-forwyn. Dyma’u stori ryfeddol …..

Ar ddiwrnodau braf o haf roedd yn arferiad ganddynt gerdded i lawr at y môr i fwyta’u cinio. Roedd hi’n ddiwrnod arbennig o hyfryd, heb yr un cwmwl yn yr awyr nac awel dros wyneb glas y môr a dim ond tonnau bychain yn torri ar y traeth. Wrth iddynt sgwrsio a bwyta’u cinio, sylwodd un o’r chwarelwyr ar wenhadwy- môr-forwyn yn eistedd ar graig yng nghysgod y clogwyni. 

Yn ôl y chwarelwyr, roedd hi wedi llwyr ymgolli yn y gwaith o gribo’i gwallt hir, euraidd. Sylwodd y dynion nad oedd fawr ddim gwahaniaeth rhwng rhan uchaf ei chorff â ‘merched eraill Cymru’, ond bod ei hanner isaf yn amlwg yn gorff pysgodyn. Mentrodd rhai o’r chwarelwyr dewraf yn nes – yn ddigon agos i gyfnewid ambell air â hi. Ceisio’n ofer a wnaethant i gynnal sgwrs â hi, ac er ei bod yn amlwg ei bod yn deall Cymraeg, y cyfan a ddywedai wrthynt oedd “medi yn Sir Benfro a chwynnu yn Sir Gâr”. Yna fe lithrodd oddi ar ei chraig a diflannu i donnau Bae Aberteifi, gan adael y chwarelwyr wedi drysu’n llwyr o ran beth yr oedd hi’n ei olygu … ond gyda stori wych i’w hadrodd!

Cofiwch chwilio am Fôr-forynion!

Gellir ymweld â Phorth y Rhaw ar hyd Llwybr Arfordirol Cymru. Mae yna hefyd daith gylchol y gallwch chi ei gwneud gan ddilyn llwybrau troed o bentref bach Yspytty, gan basio safle hen Chwarel Peaberry sydd bellach yn segur – man gwaith chwarelwyr ein stori – i ymuno â Llwybr Arfordir Sir Benfro. Trwy ddilyn y daith hon ar hyd yr arfordir i gyfeiriad y gogledd ddwyrain, gallwch ddilyn ôl troed y chwarelwyr gan fwynhau tamaid o ginio a chwilio am y fôr-forwyn ym Mhorth y Rhaw!

Ar ôl cinio, ewch ymlaen ar hyd y llwybr tuag at Ynys Gwair a chaer Castell Coch. Mae’r heneb hon yn cynnwys olion lloc amddiffynedig, sydd yn ôl pob tebyg yn dyddio nôl i gyfnod yr Oes Haearn (tua 800 CC – OC 43). Mae ei leoliad ar bentir arfordirol cul uwchben y môr, yn creu rhan o’r gylched amddiffynnol. Mae adeiladu’r ddwy linell o ragfuriau a osodwyd ar draws agoriad y pentir i’r de yn ei rannu o’r tir mawr. Mae’r pen gogleddol hwn yn arwain yn serth i lawr i’r môr. Gorweddai’r fynedfa wreiddiol ym mhen gorllewinol yr amddiffynfeydd lle roedd gan y clawdd mewnol dro bach am i mewn; mae hwn wedi’i golli o ganlyniad i erydiad arfordirol.

Ar ôl bwrw golwg ar y gaer, ewch ymlaen ar hyd llwybr yr arfordir am ryw chwarter cilomedr cyn troi tua’r tir ar hyd llwybr a ganiateir tuag at fferm Tremynydd Fawr lle byddwch yn ymuno â llwybr troed cyhoeddus tuag at bentrefan Waun Beddau a’r lôn a fydd yn eich arwain yn ôl i Yspytty lle ddechreuodd eich taith. Mae’n daith gerdded o ryw 6.5km i gyd.

Mwynhewch … a chofiwch roi gwybod i ni os fyddwch chi’n cwrdd ag unrhyw fôr-forynion!

Map o'r daith gerdded a awgrymir trwy garedigrwydd yr Arolwg Ordnans
Categories
Straeon

Hediad Shemi Wâd

Shemi Wâd, Amgueddfa Werin Cymru
Llên Gwerin

Hediad Shemi Wâd

Roedd James Wade, neu Shemi Wâd, yn dipyn o gymeriad a storïwr lleol, ac mae nifer o straeon gwerin o ogledd Sir Benfro yn arbennig naill ai’n ymwneud â’r gŵr lliwgar hwn, neu’n cael eu priodoli iddo. Roedd yn byw mewn bwthyn bach, gwyngalchog gyferbyn â Chapel Berachah ar Broom Street, Wdig (a ailenwyd yn Duke Street yn ddiweddarach). Roedd Shemi’n ennill ei damaid fel gweithiwr crwydrol: garddio i’r byddigions lleol, teithio o un fferm i’r llall i ladd moch a helpu gyda’r cynhaeaf. Ond roedd hefyd yn berchen ar gwch bach, ac fe dreuliai lawer o’i amser yn pysgota am benwaig Abergwaun i’w gwerthu er mwyn eu halltu a’u ffrïo, a physgod cregyn i’w gwerthu i bobl leol ac ymwelwyr yn ystod y tymor.

Shemi Wâd, Amgueddfa Werin Cymru

Bu farw ar 2 Ionawr 1897, wedi cyrraedd ei bedwar ugain oed. Mae ei garreg fedd yn Rhos-y-Caerau, Pencaer yn wynebu rhai o’i hoff fannau: Garn Fawr, Garn Fechan a Garn Folch. Roedd gan Shemi hefyd dipyn o enw fel poerwr baco gorau’r fro, felly pe bai unrhyw un yn ddigon dewr i amau ei straeon celwydd golau, roedd yn beth call sefyll mwy na chwe throedfedd oddi wrtho! Dyma un o’r hanesion hynny.

Stori Celwydd Golau

Un diwrnod braf o haf, roedd Shemi’n pysgota ar y Parrog gyda dwsin o fachau ac abwyd ar bob un i ddenu pysgod. Ar ôl prynhawn hir yn llygad yr haul yn aros am frathiad, teimlodd Shemi’n gysglyd, felly cymerodd gam neu ddau yn ôl, aeth i orwedd ar fryncyn glaswelltog, clymodd y llinynnau o amgylch ei bigwrn de ac o fewn eiliadau, roedd yn cysgu’n drwm. Roedd Shemi’n cysgu mor drwm fel na sylwodd ar y llanw’n cilio, gan adael yr holl abwyd ar ei linynnau pysgota yn y golwg.

Mewn dim o dro, dyma haid o wylanod yn glanio a llowcio’r abwyd i gyd. Ar ôl ychydig eiliadau dyma chwyrnu Shemi’n tarfu arnynt, ac i fyny i’r awyr â nhw, gan hedfan dros Fae Ceredigion a llusgo Shemi y tu ôl iddynt, ac yntau’n dal mewn trwmgwsg. Hedfanodd y gwylanod yr holl ffordd i Iwerddon, gan lanio o’r diwedd ym Mharc Phoenix, Dulyn. Cafodd Shemi gymaint o ergyd pan darodd y ddaear nes iddo ddeffro o’r diwedd. Wedi dychryn, rhyddhaodd ei hun o’r llinynnau pysgota a baglodd hwnt ac yma yn ceisio deall lle’r oedd y lle dierth yma. Sylweddolodd cyn hir ei fod yn Iwerddon, ond gan ei bod yn nosi ac yntau’n adnabod neb, aeth i chwilio am loches am y nos. Ar gyrion y parc gwelodd res o ganonau. Un bach o gorff oedd Shemi, ac felly dringodd i mewn i faril un o’r gynnau mawr, a chyn pen dim syrthiodd i gysgu.

Ond yn ddiarwybod i Shemi druan, roedd yn arfer gan y fyddin danio salíwt o’r canon bob bore. Ac felly, â Shemi’n dal i gysgu’n drwm, fe’i saethwyd yn ddiseremoni allan o’r baril a thros Fôr Iwerddon. Drwy drugaredd, glaniodd ar laswellt meddal Pencw, yn agos at ei gartref yn Wdig.

Taerai Shemi hyd y diwedd fod holl fanylion y stori’n wir…a thaerai pawb a glywodd y stori eu bod yn ei gredu…oni bai eu bod yn sefyll fwy na chwe throedfedd oddi wrtho!

Ffynonellau:

The Story of the best tobbacco spitter around, County Echo Reporter, 13 Rhagfyr 2017

Tall Tale from Goodwick (8.4), Pembrokeshire Folk Tales gan Brian John