Tag: Cymeriadau Lleol

Categories
Straeon

Aeddan Sant yng Nghymru

St. Mogue's (St. Aidan's) holy well in Ferns, Co. Wexford
Straeon

Aeddan Sant yng Nghymru

Fe ymddengys bod pŵer a dylanwad Aeddan ymhlith Brythoniaid Cymru wedi bod yn sylweddol. Mewn un chwedl, anogwyd Aeddan gan Dewi ac eraill i ddefnyddio ei bwerau gwyrthiol i wella mab Brenin y Brythoniaid, a oedd yn ddall, yn fyddar ac yn gloff. Anfonwyd y bachgen at Aeddan, ac fe weddïodd yn daer am ei adferiad a maes o law fe wellodd y bachgen yn wyrthiol. Yn dilyn y wyrth hon, dywedir fod enw Aeddan wedi dod yn hysbys ledled y deyrnas. Dengys straeon fel hyn bod y teulu mwyaf pwerus yn y deyrnas yn dibynnu ar ddynion sanctaidd fel Aeddan. Heb os, roedd olynwyr Aeddan, y clerigwyr a gofnododd y straeon hyn, yn awyddus iawn i bwysleisio hyn wrth y rhai a rheolai’r wlad.

St. Mogue's (St. Aidan's) holy well in Ferns, Co. Wexford

Dengys stori arall am gyfnod Aeddan yng Nghymru sut y cafodd digwyddiadau’r unfed ganrif ar ddeg a’r ddeuddegfed ganrif effaith ar y ffordd yr adroddwyd yr hanes amdano. Mae’n adrodd yr hanes am sut y gwnaeth y Brythoniaid yng Nghymru wynebu’r perygl o oresgyniad gan fyddinoedd mawr y Sacsonaidd. Anfonwyd Aeddan gan Dewi i faes y gad ac yno fe weddïodd dros y Brythoniaid, wrth iddynt wynebu eu gelynion Sacsonaidd lawer mwy niferus. Yn dilyn ymyrraeth Aeddan, trodd y Sacsoniaid a ffoi a chawsant eu herlid a’u lladd gan y Brythoniaid dros yr wythnos ganlynol. “Ni laddwyd yr un Brython drwy law y Sacsoniaid drwy gydol y cyfnod a hynny trwy ras Duw a gwyrthiau Maedoc. Ac ni wnaeth yr un Sacson oresgyn Prydain tra roedd Maedoc yno ac yn dilyn y gwyrthiau hyn”. Mae’n bosibl bod y stori hon wedi’i chreu ar adeg pan oedd Cymru dan fygythiad y Normaniaid a gellir ei dehongli fel ymgais gan y Cymry i ddychryn goresgynwyr posib.

Straeon eraill

Ceir sawl hanesyn arall am gyfnod Aeddan yng Nghymru. Fe iachaodd ddyn oedd ag anffurfiad ar ei wyneb, “oedd â wyneb mor wastad â bwrdd, heb lygaid na thrwyn”. Unwaith tra’n cludo cwrw yn ôl i’r fynachlog, difrodwyd y llestr a chollwyd y cwrw. Ond fe wnaeth Aeddan arwydd y groes, atgyweirio’r difrod a chludo’r cwrw i’w gyd-fynachod.

Ffynhonnell: “Bywyd Máedóc o Ferns” yn C. Plummer (gol). Bethada Náem nÉrenn: Lives of the Irish Saints, Golygwyd o’r llawysgrif gwreiddiol. gyda Rhagymadrodd, Cyfieithiadau, Nodiadau, Geirfa a Mynegeion, Cyf. 2, The Clarendon Press, Rhydychen, 1922. St. Mogue’s (St. Aidan’s) holy well in Ferns, Co. Wexford. St. Mogue’s (St. Aidan’s) holy well in Ferns, Co. Wexford. 32 – St David’s Cathedral 01

Categories
Straeon

Pysgotwyr Tinnaberna

Llên Gwerin

Pysgotwyr Tinnaberna

Digwyddodd trychineb Pysgotwyr Tinnaberna yn yr 1810au. Pentref pysgota bach ar arfordir gogledd Wexford ger Kilmuckridge oedd Tinnaberna. Aeth dau gwch pysgota allan i’r môr ar dydd gwledd Sant Martin, 11 Tachwedd. ac fe’u chwythwyd allan ymhell i Fôr Iwerddon gan storm. Collwyd un, ond cyrhaeddodd y llall dir arfordir Cymru. Cafodd y criw fwyd a lloches gan ffermwr, ond ni allent gyfathrebu ag ef gan mai dim ond Cymraeg siaradai. Yn y diwedd, cyrhaeddodd y dynion yn ôl yn Ballycotton, Swydd Corc a cherdded yn ôl i Wexford i gael eu cyfarch gan berthnasau a oedd yn credu eu bod wedi mynd am byth. Daeth hanes y drasiedi hon yn destun baled sy’n dal i gael ei chanu’n lleol.

Ffynonellau:
The Schools Collection, Cyfrol 0886, tt.24-5

Ar gael ar-lein ar:
www.duchas.ie
Cyrchwyd 21 Tachwedd 2019
Gaul, L. “Songs, Ships and High Seas” yn The Past, Rhif. 31, 2011-’12, tt.95-102

Categories
Straeon

Y Sgwner Elizabeth

Llên Gwerin

Y Sgwner Elizabeth

Fis Hydref 1827, suddodd y sgwner Elizabeth oddi ar Benrhyn Duffcarrick, i’r gogledd o Courtown ac fe foddwyd bob un o’r naw morwr ar hugain. Llong o Aberdaugleddau yn Sir Benfro oedd yr Elizabeth ac roedd ei chapten William Griffiths yn frodor o Abergwaun. Claddwyd ei gorff ym mhridd Wexford ym mynwent Prospect ger Ballymoney. Nid yw’n hysbys a gafodd cyrff y morwyr eraill eu darganfod.

Mae carreg fedd gain i’w gweld yno hyd heddiw gyda’r arysgrif isod.

“Yma gorwedd gweddillion William Griffiths o Abergwaun, Sir Benfro, De Cymru, diweddar gapten y sgwner Elizabeth o Aberdaugleddau, a ddaeth i ddiwedd ei fordaith ddaearol gyda’r holl griw ar Hydref 28ain, 1827 yn 35 mlwydd oed.

Yr Arglwydd a’m hachubodd rhag stormydd a pheryglon
Fe’m rhyddhaodd o donnau Neifion a gwyntoedd Boreas.
Ond gerllaw’r graig hon fe gollais fy anadl addfwyn
Ac mewn tonnau gwylltion a moroedd geirwon, dioddefais wewyr Marwolaeth.”

Ffynonellau
The Schools Collection, Cyfrol 0888, tt.120-1

Ar gael Arlein ar:
www.duchas.ie
Cyrchwyd 21 Tachwedd 2019

Cymdeithas Hanesyddol Gogledd Wexford:Recordiadau Cerrig Beddau

Ar gael ar-lein:
www.northwexfordhistoricalsociety.com
Cyrchwyd 21 Tachwedd 2019

Categories
Straeon

Taith anturus ar draws Môr Iwerddon yn torri record

Seamus Organ, Peter Donegan a Peter Sinnott
Llên Gwerin

Taith anturus ar draws Môr Iwerddon yn torri record

Ar 16 Awst, 1960, penderfynodd tri dyn ifanc o Swydd Wexford yn Iwerddon, hwylio am Gymru. Yn hytrach na mynd ar y llong teithwyr arferol o Rosslare i Abergwaun, aethon nhw ar daith ychydig yn fwy anturus a pheryglus. Aeth Seamus Organ (21 oed), Peter Donegan (19 oed) and Peter Sinnott (18 oed) i weld ffrind oedd â chanŵ wedi’i wneud â llaw, gyda dwy sedd, a gofyn am gael ei fenthyg ar gyfer y daith Cytunodd y ffrind gan addo cadw’r gyfrinach, gan y gwyddai’r bechgyn na fyddai eu rhieni o blaid taith mor ryfygus.

Seamus Organ, Peter Donegan a Peter Sinnott

Dechreuodd y tri ar eu taith yn y canŵ pren am 11 y bore o draeth Ardamine, Courtown, Swydd Wexford. I’w helpu ar y daith 85 milltir/140km aeth y bechgyn â chyflenwadau oedd yn cynnwys tair potel o lemonêd, naw potel o ddŵr a phedwar paced o fisgedi! Roedden nhw hefyd wedi prynu radio a chwmpawd, ond fe wlychwyd y canŵ gan don ychydig ar ôl gadael y traeth, gan ddinistrio’r radio, felly doedd dim modd iddyn nhw gysylltu â’r lan na chlywed rhagolygon y tywydd. Cymerodd y daith dros Fôr Iwerddon dros 24 awr. Drwy gydol y daith roedd cefn y canŵ o dan ddŵr gan mai dwy sedd oedd ynddo, ac roedd yn rhaid i un ohonynt eistedd gyda’i goesau o boptu’r canŵ, gan newid seddi pob awr. Daeth y tri morwr hyd yn oed o hyd i dwll yn y canŵ ychydig ar ôl gadael Iwerddon, ond roedden nhw’n benderfynol na fydden nhw’n troi yn eu holau.

Ond nid dyna ddiwedd ar y peryglon. Wrth iddyn nhw agosáu at arfordir Penfro roedd cerrynt cryf, creigiau ac ymchwyddiadau oedd yn bygwth troi eu cwch drosodd, ac o ganlyniad cymrodd chwe awr i’r dynion rwyfo’r ddwy filltir olaf i’r lan. Pan gyrhaeddon nhw fae bychan ym Mhen Strwmbl, treulion nhw dair awr arall yn ceisio dringo craig 150 troedfedd yn y tywyllwch. Pan gyrhaeddon nhw ben y graig, o’r diwedd, aethon nhw i dŷ gwyliwr y glannau cyfagos. Roedd yntau wedi bod allan yn chwilio am y dynion gan fod eu diflaniad wedi achosi chwilio mawr o’r awyr a’r môr ar ddwy ochr Môr Iwerddon. Fe alwyd yr heddlu a chawsant eu harestio’n ddiymdroi gan eu bod wedi dod i mewn i’r wlad yn anghyfreithlon. Dywedwyd wrthyn nhw mai Ffrancwyr oedd y rhai diwethaf i lanio’n annisgwyl yn y bae, a hynny pan oedden nhw ar fin goresgyn Cymru!

Croeso Arwyr

Aethpwyd â’r tri anturiaethwr i dref Abergwaun, ac yno buon nhw’n adrodd eu hanes wrth newyddiadurwyr. Yn hwyrach, ymddangosodd y stori ar newyddion 6 o’r gloch y BBC i bawb gael ei chlywed. A fel petai hynny ddim yn ddigon, rhoddodd Arglwydd Faer Abergwaun ryddid y dref iddyn nhw cyn iddyn nhw gael eu hanfon yn ôl dros Fôr Iwerddon (ynghyd â’u canŵ) ar gwch bost o Abergwaun i Rosslare!

Wrth agosau at Wexford, gwelodd y bechgyn eu rhieni yn aros amdanyn nhwn Rosslare. Gan boeni am ymateb eu rhieni, gofynon nhw i gapten y cwch ollwng eu canŵ i’r dŵr gyda rhwyd bysgota. Fe gytunodd a rhwyfodd y bechgyn i fyny’r arfordir i Courtown er mwyn osgoi eu rhieni. Roedd band Pibau Gorey yn aros amdanyt a chawsant groeso fel arwyr yn eu tref enedigol. Roedd popeth yn iawn gyda’u rhieni a wnaethon nhw byth wneud dim byd o’r fath eto, gan rybuddio eraill mai “cŵn gwallgof ac ambell i ddyn o Courtown” fyddai’r unig rai fyddai’n gwneud y fath beth.Peter Sinnott, Gorey Guardian, 2005.

Yn 2005, bedwardeg pump o flynyddoedd ar ôl y daith ryfeddol honno, fe gynhaliwyd dathliadau yn Abergwaun i gofio hanes y dynion ifanc o Wexford. Y tri dyn ifanc oedd y rhai cyntaf i groesi Môr Iwerddon mewn canŵ dwy sedd mewn hanes. Mae nifer wedi ceisio torri eu record, ond heb lwyddiant.

Ffynonellau:
Erthygl o The Times Archive (20 Awst 1960):
www.thetimes.co.uk

Erthygl o’r Gorey Guardian (18 Awst 2005):
www.independent.ie

Categories
Straeon

Hediad Shemi Wâd

Shemi Wâd, Amgueddfa Werin Cymru
Llên Gwerin

Hediad Shemi Wâd

Roedd James Wade, neu Shemi Wâd, yn dipyn o gymeriad a storïwr lleol, ac mae nifer o straeon gwerin o ogledd Sir Benfro yn arbennig naill ai’n ymwneud â’r gŵr lliwgar hwn, neu’n cael eu priodoli iddo. Roedd yn byw mewn bwthyn bach, gwyngalchog gyferbyn â Chapel Berachah ar Broom Street, Wdig (a ailenwyd yn Duke Street yn ddiweddarach). Roedd Shemi’n ennill ei damaid fel gweithiwr crwydrol: garddio i’r byddigions lleol, teithio o un fferm i’r llall i ladd moch a helpu gyda’r cynhaeaf. Ond roedd hefyd yn berchen ar gwch bach, ac fe dreuliai lawer o’i amser yn pysgota am benwaig Abergwaun i’w gwerthu er mwyn eu halltu a’u ffrïo, a physgod cregyn i’w gwerthu i bobl leol ac ymwelwyr yn ystod y tymor.

Shemi Wâd, Amgueddfa Werin Cymru

Bu farw ar 2 Ionawr 1897, wedi cyrraedd ei bedwar ugain oed. Mae ei garreg fedd yn Rhos-y-Caerau, Pencaer yn wynebu rhai o’i hoff fannau: Garn Fawr, Garn Fechan a Garn Folch. Roedd gan Shemi hefyd dipyn o enw fel poerwr baco gorau’r fro, felly pe bai unrhyw un yn ddigon dewr i amau ei straeon celwydd golau, roedd yn beth call sefyll mwy na chwe throedfedd oddi wrtho! Dyma un o’r hanesion hynny.

Stori Celwydd Golau

Un diwrnod braf o haf, roedd Shemi’n pysgota ar y Parrog gyda dwsin o fachau ac abwyd ar bob un i ddenu pysgod. Ar ôl prynhawn hir yn llygad yr haul yn aros am frathiad, teimlodd Shemi’n gysglyd, felly cymerodd gam neu ddau yn ôl, aeth i orwedd ar fryncyn glaswelltog, clymodd y llinynnau o amgylch ei bigwrn de ac o fewn eiliadau, roedd yn cysgu’n drwm. Roedd Shemi’n cysgu mor drwm fel na sylwodd ar y llanw’n cilio, gan adael yr holl abwyd ar ei linynnau pysgota yn y golwg.

Mewn dim o dro, dyma haid o wylanod yn glanio a llowcio’r abwyd i gyd. Ar ôl ychydig eiliadau dyma chwyrnu Shemi’n tarfu arnynt, ac i fyny i’r awyr â nhw, gan hedfan dros Fae Ceredigion a llusgo Shemi y tu ôl iddynt, ac yntau’n dal mewn trwmgwsg. Hedfanodd y gwylanod yr holl ffordd i Iwerddon, gan lanio o’r diwedd ym Mharc Phoenix, Dulyn. Cafodd Shemi gymaint o ergyd pan darodd y ddaear nes iddo ddeffro o’r diwedd. Wedi dychryn, rhyddhaodd ei hun o’r llinynnau pysgota a baglodd hwnt ac yma yn ceisio deall lle’r oedd y lle dierth yma. Sylweddolodd cyn hir ei fod yn Iwerddon, ond gan ei bod yn nosi ac yntau’n adnabod neb, aeth i chwilio am loches am y nos. Ar gyrion y parc gwelodd res o ganonau. Un bach o gorff oedd Shemi, ac felly dringodd i mewn i faril un o’r gynnau mawr, a chyn pen dim syrthiodd i gysgu.

Ond yn ddiarwybod i Shemi druan, roedd yn arfer gan y fyddin danio salíwt o’r canon bob bore. Ac felly, â Shemi’n dal i gysgu’n drwm, fe’i saethwyd yn ddiseremoni allan o’r baril a thros Fôr Iwerddon. Drwy drugaredd, glaniodd ar laswellt meddal Pencw, yn agos at ei gartref yn Wdig.

Taerai Shemi hyd y diwedd fod holl fanylion y stori’n wir…a thaerai pawb a glywodd y stori eu bod yn ei gredu…oni bai eu bod yn sefyll fwy na chwe throedfedd oddi wrtho!

Ffynonellau:

The Story of the best tobbacco spitter around, County Echo Reporter, 13 Rhagfyr 2017

Tall Tale from Goodwick (8.4), Pembrokeshire Folk Tales gan Brian John